მივიდოდა, მიუბნობდა ყმა მტირალი, ფერ-შეცვლილი, ქედსა რასმე გარდაადგა, ველი აჩნდა მზიან-ჩრდილი; ნახა, შავიშამბთა პირსა დგასადავე-უკუყრილი; თქვა: “უცილოდ იგიაო, არად უნდა ამას ცილი”.
მიდიოდა.
სიარულში ლაპარაკობდა.
რაღაც ქედს.
გამოჩნდა.
. იგულისხმება: ცხენი.
ბუჩქნარის. ან: მაღალბალახიანი ადგილის.
იდგა.
კისერზე სადავეგადაგდებული.
უთუოდ, ნამდვილად.
აქ: ეჭვი, ცილობა.
876
რა შეჰხედნა, ყმასა გულმან გაუფეთქნა, გაუნათდა, აქა ლხინი დაღრეჯილსა უათასდა, არ უათდა; ვარდმან ფერი განანათლა, ბროლი ბროლდა, სათი სათდა, ვით გრიგალმან ჩაირბინა, არ მოსცალდა ჭვრეტად მათდა.
რომ შეჰხედა.
ლაპარაკია ავთანდილზე.
გაუფეთქა, სიხარულით თრთოლა დაუწყო.
დაღონებულს.
მეტაფორული აღნიშვნაა ავთანდილის პირისახისა,
კანისა
ბაგისა. ტაეპის აზრია: ავთანდილი სიხარულისაგან ფერზე მოვიდა: ბაგე და ლოყები წითლად გამოუჩნდა, ხოლო დანარჩენი პირისახე - თეთრად.
როგორც.
ვერ მოიცალა მის (ტარიელის) შესახედად, თვალით მოსაძებნად. მოჰკრა თუ არა თვალი ცხენს, მაშინვე იქით გაეშურა. მრ. რიცხვი ტარიელისადმი მოწიწების გამომხატველია.
877
რა ტარიელ დაინახა, განაღამცა დაეღრიჯა! ახლოს მყოფი სიკვდილისა ჯდა და პირი დაებღნიჯა, საყელონი გარდეხივნეს, თავი სრულად გაეგლიჯა, მას აღარაშეესმოდა, სოფლით გაღმა გაებიჯა.
ტარიელი რომ დაინახა.
დიაღაც რომ დაღონება მოუხდა (ავთანდილს).
იჯდა.
სახე დაეღმიჯა.
გადაეხია.
სულ. გაეგლიჯა. იგულისხმება: ხელის ცემით დაეხეთქა. ან: თმა დაეგლიჯა.
აღარაფერი.
ესმოდა.
წუთისოფელს გაღმა, ცხოვრების გარეთ.
878
ერთ-კერძუც ლომი მოკლული და ხრმალი სისხლ-მოცხებული, კვლა სხვაგნით — ვეფხი უსულო, მკვდარი, ქვე-დანარცხებული; მას წყაროსაებრ თვალთაგან ცრემლი სდის გაფიცხებული. მუნაგრე გულსა უნთებდა ცეცხლი მცხინვარე, ცხებული.
ერთ მხარეს.
უძევს.
მეორე მხარეს კი.
ცხარე. ან: გამალებული.
აქ: მაშინ.
ასე.
მცხუნვარე.
მცხუნვარე, ცხელი. ცეცხლი მეტაფორულად აღნიშნავს ტარიელის ტანჯვას.
879
თვალთა ახმადცა ზარ-ედვა, სრულად მიჰხდოდა ცნობასა, მიახლებოდა სიკვდილსა, მოჰშორვებოდა თმობასა. ყმასახელ-დებით უყივის, ლამის სიტყვითა კრთობასა, ვეღარ ასმინა, გარდიჭრა, ძმა გამოაჩენს ძმობასა!
უთხრა: “ძმაო, არ გიტყუე, გიყავ, რაცა შემოგფიცე, გნახე სულთა გაუყრელმან, ფიცი ასრე დავამტკიცე; აწდამეხსენ, სიკვდილამდის ვიტირო და თავსა ვიცე. მაგრაგვედრებ დამარხვასა, მხეცთა საჭმლად არ მივიცე”!
(ტარიელმა ავთანდილს).
გიმტყუნე, დაგაღალატე.
შეგისრულე.
ცოცხალმა.
აქ: შევასრულე.
ახლა.
მომეშვი, თავი დამანებე.
ვირტყა.
მაგრამ.
გთხოვ, გავალებ.
883
ყმამან უთხრა: “რაშიგან ხარ, შენ საქმესა რად იქმავსა? ვინ მიჯნური არ ყოფილა, ვის სახმილი არა სწვავსა? ვის უქმნია შენი მსგავსი სხვასა კაცთა ნათესავსა? რად სატანას წაუღიხარ? რად მოიკლავ ნებით თავსა?
უკეთესია, რაც უფრო ნელა ტირის. აზრია: უკეთესია, რომ თავისი ტანჯვა სხვების დასანახი არ გახადოს. ნელად შეიძლება გავიგოთ აგრეთვე როგორც “იშვიათად”, “გვიან-გვიან” (ალ. ჭინჭარაული).
გონებისაგან. ტაეპის აზრია: კაცი ჭირში ვარდება თავისივე გონების შეცდომისაგან. ჭირი აქ გულისხმობს დაღუპვას, საბოლოო მარცხს წუთისოფელთან ბრძოლაში, რომელიც სასოწარკვეთილ ტარიელს ემუქრება, და არა იმ ჭირს, რომელშიც ტარიელი უკვე ჩავარდნილია.
885
“ბრძენი ხარ და გამორჩევა არა იცი ბრძენთა თქმულებ: მინდორს სტირ და მხეცთა ახლავ, რას წადილსა აისრულებ? ვისთვის კვდები, ვერ მიჰხვდები, თუ სოფელსა მოიძულებ. თავსა მრთელსა რად შეიკრავ? წყლულსა ახლად რად იწყლულებ?
აწონ-დაწონა, საქმის წინასწარ განსაზღვრა.
ბრძენთა თქმულის მიხედვით, მის შესაბამისად.
მხეცებთან ხარ.
რა წადილს, რა სურვილს.
ვისთვისაც (ლაპარაკია ნესტანზე).
ირგუნებ, მიაღწევ, ეწევი.
წუთისოფელს, ცხოვრებას.
ჯანსაღს.
იკრავ. იგულისხმება, როგორც ჩანს, თილისმით ადამიანის “შეკვრა”, მისთვის რომელიმე უნარის წართმევა ან ჯანმრთელობის რომელიმე მხარის დაზიანება. ტაეპის აზრია: ჯანსაღი ხარ და თავს რად ისნეულებ? შესაძლოა ასეთი გაგებაც: ჯანსაღ თავს რად იკრავ ტკივილის გასაყუჩებლად?
886
“ვინ არ ყოფილა მიჯნური, ვის არ სახმილნი სდებიან? ვის არ უნახვან პატიჟნი, ვისთვის ვინ არა ბნდებიან? მითხარ, უსახო რა ქმნილა, სულნი რად ამოგხდებიან? არ იცი, ვარდნი უეკლოდ არავის მოუკრებიან!
ცეცხლი (აქ: სიყვარულისა და ტანჯვის).
არ უნახავს ტანჯვა.
გონებას კარგავენ, გული უღონდებათ. მრ. რიცხვის ხმარება გულისხმობს, რომ საუბარი ეხება ლიტერატურითა და ზეპირი გადმოცემებით ცნობილ სხვა მიჯნურებს, რომელნიც თავიანთი სატრფოებისათვის დაბნედილან.
უმსგავსო, უპრეცედენტო. უსახო რა ქმნილა. იგულისხმება: განა ისეთი რა მომხდარა ქვეყნად, რისი მაგალითიც, რისი მსგავსი შემთხვევაც სხვა არ ყოფილა? შენი ტანჯვაც პირველი არაა, შენსავით სხვებიც გატანჯულან.
“რათგან ვარდი ამას იტყვის, უსულო და უასაკო, მაშა ლხინსა ვინ მოიმკის პირველჭირთა უმუშაკო? უბოროტო ვის ასმიარაცა საქმე საეშმაკო? რად ემდურვი საწუთროსა? რა უქმნია უარაკო?
შესაძლოა ორგვარი გაგება: 1. პატარა. 2. დღემოკლე.
მაშ.
ჯერ, პირველად.
ჭირთა გადაუხდელი, შრომის არგამწევი.
ბოროტებისაგან თავისუფალი.
ჰსმენია.
რაგინდარა, ნებისმიერი. საქმე საეშმაკო. იგულისხმება: საქმე, რომელზედაც ეშმაკს ხელი მიუწვდება, ამქვეყნიური საქმე.
უმაგალითო; ისეთი, რომელიც არაკადაც არ თქმულა, რომლის მსგავსიც არ ყოფილა.
889
“ისმინე ჩემი თხრობილი, შეჯე, წავიდეთ ნებასა, ნუ მიჰყოლიხარ თავისსა თათბირსა, გაგონებასა, რაც არა გწადდეს, იგი ქმენ, ნუ სდევ წადილთა ნებასა! ასრე არ სჯობდეს, არ გეტყვი, რად მეჭვ რასაცა თნებასა!”
ნათქვამი.
ნელა.
გადაწყვეტილებას, არჩევანს.
აზრს, მოსაზრებას.
ის.
მისდევ, მიჰყვები.
ასე რომ არ სჯობდეს.
გგონია, რომ რაღაცას გეპირფერები, რაღაცაში გატყუებ შენი გადმობირების მიზნით.
890
მან უთხრა: “ძმაო, რა გითხრა, ძრვაცა არ ძალ-მიც ენისა, ძალი არა მაქვს ხელ-ქმნილსა შენთა სიტყვათა სმენისა; რად ადვილად გიჩსმოთმენა ჩემთა სასჯელთა თმენისა? აწ მივსწურვივარ სიკვდილსა, დრო მომეახლალხენისა.
(ტარიელმა).
დაძვრაც.
შემიძლია.
ძალა.
გახელებულს, აზროვნების უნარდაკარგულს.
გეჩვენება, გესახება.
ტანჯვა.
ჩემი ტანჯვის მოთმენა. “თმენა” განმეორებულია ხაზგასმის, აქცენტირების მიზნით.
ელემენტები, რომელთაგანაც, ძველთა რწმენით, ყოველი ფიზიკური სხეული შედგება (ცეცხლი, ჰაერი წყალი, მიწა).
რიგი.
სულთა რიგს, სულებს.
894
“რასთვის რას იტყვი, არ მესმის, არცა მცალს სმენად ამისად, სიკვდილი მახლავს ხელ-ქმნილსა, სიცოცხლე არის წამისად; აწ გამიარმდა სიცოცხლე მეტად ყოვლისა ჟამისად, მუნ მეცა მივალ, ცრემლისა მიწად სად გამდის ლამი, სად.
რის შესახებ.
ამბობ.
მცალია. აქ: თავი მაქვს, ძალა შემწევს.
არც ამის სმენის თავი მაქვს.
გაგიჟებულს.
წამისთვის. აქ: წამის საქმე. იგულისხმება: წამის გამძლები საქმე, ისეთი, რომელსაც ერთ წამში ბოლო ეღება.
არამი გამიხდა, მომბეზრდა.
ყველა სხვა დროზე უფრო მეტად.
იქ.
მივდივარ.
მიწაში.
აქ: ნაკადი. ტაეპის აზრია: მეც იმ მიწაში მივდივარ, რომელსაც ახლა ჩემი ცრემლი ასველებს.
895
“ბრძენი, ვინ ბრძენი, რა ბრძენი! ხელივითა იქმს ბრძნობასა? ეგ საუბარი მაშინ ხამს, თუცაღა ვიყო ცნობასა! ვარდი ვერ არის უმზეოდ; იყოს, დაიწყებს ჭნობასა; მაწყენ, დამეხსენ, არა მცალს, არცაღა ვახლავ თმობასა!”.
გახელებული, შმაგი.
როგორ გასწევს? როგორ იზამს?
საჭიროა, ჯერ-არს, დროულია.
თუ გონებაზე ვიქნები; გონებაზე რომ ვიყო.
თავი მომაბეზრე, მაწუხებ.
(შენი სმენის) თავი არა მაქვს.
მოთმინება.
მოთმინებაც დამეკარგა.
896
კვლა ეუბნების ავთანდილ სიტყვითა მრავალ-ფერითა, ეტყვის: “რა მოჰკვდე, გერგების სიტყვითა რა ოხერითა? ნუ იქმ, არა სჯობს, საქმითა ნუ ხარ თავისა მტერითა!” ვერ წაიყვანა, ვერა ქმნა სიტყვითა ვერა ვერითა.
ისევ.
ეუბნება.
აქ: თუ მოკვდები.
გეშველება.
იზამ.
არ არის უკეთესი.
ნუ ხარ თავის მტერი, ნუ სჩადი შენსავე სამტრო საქმეს.
ვერაფერი სიტყვით.
ვერაფერი. ტაეპის აზრია: ვერაფერს გახდა ვერავითარი სიტყვით.
897
მერმე უთხრა: “აჰა, რათგან არ მომისმენარას არა, აღარ გაწყენს ენა ჩემი, აქამდისცა ცუდადმცთარა; თუ სიკვდილი გიჯობს, მოკვე, ვარდი დაჭნეს, და-ცა-მჭნარა! ერთსა რასმე გეაჯები, მიყავ!” — ცრემლი ამდუღარა.
მისმენ.
არაფერს.
შეგაწუხებ, თავს მოგაბეზრებ.
ამაოდ, უსარგებლოდ.
გამცდარა, დამაშვრალა, გარჯილა.
მოკვდი.
მაინც დამჭკნარა. ვარდი აქ ტარიელის აღმნიშვნელი მეტაფორაა.
გევედრები.
შემისრულე.
898
“სადა ინდონი ბროლ-ვარდსა სარვენ გიშრისა სარითა, მას მოვეშორვე, წამოვე სიჩქარით, არ სიწყნარითა; ვერ დამიჭირა მეფემან მშობლურად საუბარითა, შენ არ შემიყრი, გამიყრი, აწ ჩემი ლხინი ვთქვა რითა?
მისი პირისახის ფერისა. გიშერი შავი ძვირფასი ქვაა.
მოვშორდი.
როგორ გავიხარო? ლხინის მიზეზი რაღა ვნახო?
899
“ნუ გამგზავნი გულ-მოკლულსა, ერთი მიყავ საწადელი, ერთხელ შეჯე, ცხენოსანი გნახო ჩემი სულთა მხდელი, ნუთუ მაშინ მოვიქარვო სევდა ესეაწინდელი; მე წავალ და შენ დაგაგდებ, იქმნას შენი საქადელი!”
რა შეატყო მოჯობება მან სევდისა მუფარახმან, — განანათლა პირი ვარდი სიხარულმან დაუსახმან, — ცნობიერთა დასტაქარმან, უცნობოთა ოხრვა-ახმან, ცნობიერი სიტყვა უთხრა უცნობოსა რასმე მზრახმან.
როგორც ჩანს, ნერვულ სისტემაზე მოქმედი და გუნებაზე მომყვანი.
ლაპარაკია ტარიელის პირისახეზე.
შეუდარებელმა, სწორუპოვარმა.
გონზე მყოფი, გონიერი.
ქირურგი. აქ: მკურნალი, ექიმი.
უგონო. ტაეპი შეიცავს ავთანდილის დახასიათებას და აგებულია სიტყვებისა და ცნებების თამაშზე. ავთანდილი, ერთი მხრივ, გონიერთა მკურნალია. მისი ბრძნული სიტყვა ჰკურნავს იმას, ვისაც გაგების უნარი აქვს. მეორე მხრივ, იგი მისი სრულყოფისაგან გონდაკარგულთა, განცვიფრებულთა ოხვრა და “ახი”–ა.
აქ: გონივრული.
(აქამდის) უგნური რამის მთქმელმა, უგონოდ მოლაპარაკემ (ტარიელმა). სტროფის აზრია: ავთანდილმა რომ ტარიელს მოჯობება შეატყო, გაუხარდა. ტარიელმა, აქამდე რომ უგონოდ ლაპარაკობდა, ახლა გონივრული სიტყვა უთხრა.
შეჰყვნენ საუბარს. “რასმე” ჩართულია ზმნასა და ზმნისწინს შორის.
უთხრა (ავთანდილმა)
ეგ.
სამკაულია, მხარ-მკლავზე ჩამოსაცმელი.
ვისგანაც. ლაპარაკია ნესტანზე.
ჭრილობა. მეტაფორულად აღნიშნავს სიყვარულს.
როგორ.
მერე გავჩუმდები.
905
მან უთხრა: “სახე რა გითხრა მის უსახოსა სახისა! ესეა ჩემი სიცოცხლე, ჩემი მომცემი ახისა, მჯობი ყოვლისა სოფლისა, წყლისა, მიწისა და ხისა; არ-სასმენლისა მოსმენა არს უმჟავესი წმახისა”.
ლაპარაკია ტარიელზე.
შედარება.
შეუდარებელი. ტაეპის აზრია: რა შედარება გითხრა იმ შეუდარებლის შესადარი ნივთის დასახასიათებლად?
“სამხრე გაბია ოქროსა, ოქრომჭედლისა დნობილი, უასაკო და უსულო, არ სიტყვიერი, ცნობილი; აღარად გინდა ასმათი, — ნახე მართალი ბრჭობილი! — პირველ, გლახ, მისი ნაჭვრეტი, თვით მერმე შენი დობილი,
მხარ-მკლავის სამკაულია.
ასაკის არმქონე. იგულისხმება: არაცოცხალი, არაორგანული. შესაძლოა გავიგოთ აგრეთვე როგორც “მცირე”.
1. მეტყველი, 2. გონიერი, განსჯის უნარის მქონე.
გონებიანი, ცნობიერების მქონე.
ჯერ ერთი. მისი (იგულისხმება: ნესტანის)
ნაცქერი.
მერე კი; მეორეც.
908
“თქვენს შუა მქმნელი საქმისა, შენგან ნახმობი დობისა, თქვენი შემყრელი მსახური, შენგან ღირს-ქმნილი ხმობისა, მისი გამზრდელი, გაზრდილი, მისთვის მიხდილი ცნობისა, გლახ, დაგიგდია, არ ჰნახავ, შაბაშ მართლისა ბრჭობისა!”
დად წოდებული.
გაზრდილი ნიშნავს თანაშეზრდილს.
გონდაკარგული.
მიგიტოვებია.
არ ნახულობ, მის ნახვას არ აპირებ.
ყოჩაღ!
ვიშ ამ სამართლიან განაჩენს, მსჯავრს (ავთანდილი კვლავ ირონიას მიჰმართავს).
909
მან უბრძანა: “რაცა გითქვამს, უმართლე ხარ მეტის-მეტად: საბრალოა ასმათ მისად მგონებლად და ჩემად მჭვრეტად; მე სიცოცხლე არ მეგონა, შენ მომესწარ ცეცხლთა შრეტად, რათგან დავრჩი, გვალე, ვნახოთ, თუცავე ვარ ჯერთცარეტად”.
ლაპარაკია ტარიელზე.
მართალი.
ცოდვაა, შესაბრალია.
(ცოდვაა ასმათი), მასზე რომ ფიქრობს და მე რომ მიყურებს.
არ მინდოდა, აზრად აღარ მქონდა.
ჩასაქრობად (ლაპარაკია ტანჯვის ცეცხლზე).
გადავრჩი.
იარე!
თუმცა კი.
ჯერაც.
გაოგნებულად, რეტდასხმულად.
910
დაჰმორჩილდა, გაემართნეს ავთანდილ და ამირბარი. ვერ მიგია ქება მათი, ვერა ქება საქებარი: კბილნი — ვითა მარგალიტნი, ბაგე — ვარდი ნაპობარი. გველსა ხვრელით ამოიყვანს ენა ტკბილად მოუბარი.
გაემართნენ, წავიდნენ. ამირბარი ტარიელია.
მომიხერხებია, მითქვამს.
ვერავითარი, ვერაფერი.
ხვრელიდან.
911
ამას ეტყვის: “შენთვის დავსდებ გონებასა, სულსა, გულსა, მაგრა შენცა ნუ აგრე ხარ, ნუ იწყლულებ ახლად წყლულსა; არას გარგებს სწავლულობა, თუ არა იქმ ბრძენთა თქმულსა: არ იხმარებ, რას ხელსა ჰხდი საუნჯესა დაფარულსა?
ეუბნება (ავთანდილი).
მაგრამ.
არაფერს.
იზამ, შეასრულებ.
მოიხმარ.
როგორ გამოიყენებ? რად გინდა? რას გარგია?
დამალულს, უხილავს.
912
“არას გარგებს შეჭირვება, რომ სჭმუნვიდე, რა გერგების! არ თურ იცი, უგანგებოდარათ კაცი არ მოკვდების? მზისა შუქთა მომლოდინე ვარდი სამ დღე არ დაჭნების, ბედი ცდაა, გამარჯვება, ღმერთსა უნდეს, მო-ცა-გხვდების”.
არაფერს.
მწუხარება.
მწუხარედ იყო, სჭმუნავდე.
გეშველება.
არ იცი განა?
განგების გადაწყვეტილების გარეშე.
ღვთის ნება და მოვლენათა ღვთაებრივი წინასწარ¬განსაზღვრულობა.
არაფრით.
თუ უნდა; თუ ენდომება.
შეგხვდება, გერგება, მოგეცემა. ნაწილაკი “ცა” ჩართულია ზმნასა და ზმნისწინს შორის.
913
მოახსენა: “ეგე სწავლა ჩემთვის ყოვლად სოფლად ღირდეს, გონიერთა მწვრთელიუყვარს, უგუნურთა გულსა ჰგმირდეს. მაგრა რა ვქმნა, რაგვარ გავსძლო, მეტის-მეტი რა მიმჭირდეს?! შენცა გჭირან ჭირნი ჩემნი, არ მამართლო, არ მიკვირდეს?
(ტარიელმა).
ეგ.
მთელ ქვეყანად.
დამრიგებელი.
უყვართ.
გაუგმირავთ (იგულისხმება: უგუნურებს დარიგება არ ესიამოვნებათ).
მაგრამ.
როგორ.
რომ გამიჭირდება.
914
“ცვილსა ცეცხლის სიმხურვალე უგავს, ამად აენთების, მაგრა წყალსა არსით ახლავს, თუ ჩავარდეს, და-ცა-შრტების; რაცა ვისცა საქმე თვით სჭირს, სხვათათვისცა ევარგების, თავიდაღმა რად არ იცი, გული ჩემი რაგვარ დნების!”
აქ: ცეცხლისთვის.
ცეცხლს უგავს.
ამიტომ.
ინთება. ტაეპის აზრია: ცვილს, ცეცხლივით, სიმხურვალე ახასიათებს, ამიტომაც ინთება.
მაგრამ.
არსად, არცერთი მხრივ.
ჩაქრება. ნაწილაკი “ცა” ჩართულია ზმნასა და ზმნისწინს შორის. ტაეპის აზრია: წყალს არა აქვს სიმხურვალე, რომელიც ყველაზე მსუბუქი ელემენტის - ცეცხლის - დამახასიათებელია. ამიტომ მასში ჩავარდნილი ცეცხლი ქრება.
www.utvalavi.ge
პროექტი ხორციელდება საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს ხელშეწყობით